الحمد لله وحده والصلاة والسلام على من لا نبيّ بعده:
پێناسەی سیواك:
سیواك: بریتی یە لەو دارەی كە دەهێنرێت بەم ناو دەم و ددانەكانی مرۆڤدا بە مەبەست پاك كردنەوە و بۆن خۆش كردنی(انظر كتاب: "سنن الفطرة" ص: (17 ـ 18) .).
شوێنی گەشەكردن و ناساندنی:
ڕوەكی (سیواك) لە ناوچەی گەرم و ئیستیوائی گەشە ئەكات، زیاتر لەناو دۆڵی بیابانەكان دەژی، لەسەر چیاكان كەمتر ئەڕوێ‌، بە زۆری لە ووڵاتی سعودیە وسودان و هیند و میصردا دەژی، شێوەكەی لەڕوەكی هەنار دەچێت، و درێژییەكەشی دەگاتە نزیكەی دوو مەتر، وە ناوە زانستییەكەشی بریتییە لە:
.Salvadora perisaulium
◙توێژینەوەی پزیشكی:
توێژەرەوە پزیشكییەكان ئەوەیان سەلماندووە كە سیواك دەوڵەمەندە بەمادەی خاوێن و پاكژ كەرەوە و قەبز كردن، و گرتنەوەی خوێن بەربوون، و نەهێشتنی گەنین، و كوژەری میكرۆب.
◙ پێكهاتەی كیمیایی:
سیواك پێكهاتوی ئۆرۆماتی (عەتری) و بیكاربۆناتی سۆدیۆمی تێدایە كەتوانای لەناو بردنی زیندەوەری وردبینی (میكروبات)ی هەیە، هەروەها لە تاڵی سلیلۆزی و مادەی كلۆرۆفۆرم و ئەپیری و پیترۆڵی و میپانۆڵا و سابون و تانین و خوێ‌ی كانزایی – وەك خوێ‌ی چێشت – پێك هاتووە(2).
◙ چۆنێتی بەكارهێنانی:
چڵێك لەم دارە وەرئەگیرێت (كە لە بازارەكان بەئامادەكراوی هەیە) وەسەری چڵەكە بە درێژایی (1ـ 2) سم، دەتاشرێت و توێكەڵا دەگیرێت و پاش كوتانی یان ڕاستەوخۆ دوای بە كارهێنانی (بەتایبەتی كە خاو و تەڕ بێت دەم و زمانیش ئازار نادات) زوو شێوەی فڵچەیەك وەر ئەگرێت، وە بە شێوەی لێكخشاندن و سواندن بەسەر ددانەكان (دَلْكُ اڵاسنان) و زماندا ئەهێنرێ‌، وە موبالەغەكردن لە سیواك كردن دا ئەنجامێكی تەواوتر و باشتر ئەبەخشێ‌ و سوننەتە، (ابن القیم) فەرموویەتی: (زیادڕەوی كردن لە سیواك كردندا قەتماغە (بەڵغ)یددان لائەبات و لوس و جوانی ئەكات وبەهێزی ئەكات، زمان پاراو ئەكات و لە كلۆربوون دەیپارێزێت، و بۆنی خۆشە و دەماغ و هەست ساف ئەكات وئارەزوی خواردن زیاد ئەكات)(3).
(أبو موسی اڵاشعری ) فەرموویەتی: ((أتیت النبی () وهو یستاك بسواك رگب، قال: وگرف السواك علی لسانه، وهو یقول: أُع أُع، السواك فی فیه كأنّه یتهوع))(4).
واتە: هاتم بۆ لای پێغەمبەر () بینیم سیواكی دەكرد بە سیواكێكی تەڕ، و سەری سیواكەكە بە سەر زمانییەوە بوو، و دەیووت: ئووع ئووع، و سیواكەكەش لە ناو دەمیدا بوو وەكو بڵێ‌ی دەڕشایەوە .
ئەمەش مانای موبالەغە كردنێتی لەسیواك كردندا بۆ خاوێن كردنەوە و داماڵینی ئەو بەڵغ و زەردایییەی كە ددان گرتویەتی، وە بۆ وەدەست هێنانی پاداشت و پاك كردنەوەی دەم، هەروەك (عبدالله)ی كوڕی (عومەر) () لە پێغەمبەرەوە () بۆمان دەگێڕێتەوە و دەفەرموێ‌: ((علیكم بالسواك فإنّه مگیبە للفم ومرچاە للرب))(5).
واتە: پەیوەست بن بە بەكارهێنانی سیواكەوە چونكە سیواك پاك كەرەوە و بۆن خۆشكاری دەمە و ڕەزامەندی خوایشە.
وە باشتر وایە كە ئەو سیواكەی بەكاری دەهێنی ماوە ماوە بەشە بەكار هێنراوەكەی ببڕدرێت و پاك بكرێتەوە، بۆ ئەوەی كەڵكی زیاتر لێ‌ وەربگیرێت و پاك ڕابگیرێت .
هەروەها سوننەتە سیواك كردن بە دەستی چەپ بكرێت، لەم بارەوە پرسیار كرا لە (شیخ الإسلام ابن تیمیە): ئایا سیواك بەدەستی ڕاست ئەكرێ‌ یان بە دەستی چەپ؟ وەكامیان باشترە؟ لە وەڵامدا فەرموی: سوپاس وستایش بۆ خوای گەورە، باشتر وایە بەدەستی چەپ بكرێت، ئەوەش وتەی ئیمامی ئەحمەدی لەسەرە لە ڕیوایەتی (ابن منصور)دا باس كراوە، وە نەمان زانیوە هیچ كەسێك لەو ئوممەتە پێچەوانەی ئەمە بێ‌، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە سیواك كردن لە بابی پاككردنەوە و داماڵینی پیسییە، وەكو پاككردنەوەی لوت و تارات كردن (الاستنپار والاستنجا‌و)(6).
سودو پاداشتەكانی سیواك كردن:
دیارە پێغەمبەری ئازیزمان () هەر شتێك كە خێر و پاداشتی بۆ ئوممەتەكەی تێدا بێت، پێ‌ی ڕاگەیان دوین و هۆشیاری كردوینەتەوە و فەرمانی پێ‌ كردوین هەر وەكو خۆی ئەفەرموێ‌: ((ما تركت شیئاً یقربكم إلی الله إلاَّ وأمرتكم به))(7).
ئەوەتا لە سود و پاداشتی ئەم دارە موبارەكەش هۆشیاری داوەو موسڵمانانی هان داوە لەسەر بەكار هێنانی، وەك دەفەرموێت:
((أكپرت علیكم فی السواك))(8).
واتە: زۆرم لێ‌ كردون و پێم ووتون لە سیواك كردندا .
وە (ابن عباس ) فەرموویەتی: پێغەمبەر () فەرموویەتی:
((لقد أمرت بالسواك حتی ڤننت أنه ینـزل علی فیه قرێ‌ن أو وحی))(9).
ئەم سور بوونەی پێغەمبەر () لەسەر بەكار هێنانی سیواك لە تەواوێتی ئامۆژگاریەكان و خۆشەویستییەتی بۆ ئۆممەتەكەی، وە ئەوە دەگەیەنێت كەوا چۆن ئارەزوی لەپاك و خاوێنی و بۆن خۆشی بووە و ڕقیشی لە پیسی و پۆخەڵێتی و بۆنی ناخۆش بووە، چونكە هەروەك دیارە لەدوای خەوتنێكی زۆر تام و بۆنی ناو دەم دەگۆڕێ‌ و ناخۆش دەبێ‌ بۆیە پێغەمبەر () كە هەڵساوە لەخەو پێش هەموو شتێك سیواكەكەی بەناو دەم و ددانی دا هێناوە، تا تام و بۆنە ناخۆشەكەی ببڕێت، وەك دەفەرموێت: ((السواك مگهرە للفم ومرچاە للرب)) .
ئەمانەی خوارەوەش بریتین لە چەند سودێكی سیواك (10):
1 ـ بەكارهێنانی سیواك مانای جێ‌بەجێ‌ كردن و شوێن كەوتنی سوننەتی پێغەمبەرە () بەوەش چاكەكانمان بەرەو زیاد بوون دەچێ‌ و لە پەروەردگارمان نزیك دەبینەوە و بەر ڕەزامەندی خوا ئەكەوین إن شا‌و الله.
2 ـ بەهۆی بوونی سابون لەناویدا ناو دەم پاك دەكاتەوە، و بەكتریای ناوی لەناو دەبات، ناوەندێكی ترشەڵۆكی وا دروست دەكات، ددان لە توانەوە دەپارێزێ‌ و توشبون بە شێرپەنجەی ناو دەم كەم دەكاتەوە.
3 ـ ماددەی تانین لەسیواك دا پوك توند و تۆڵا دەكات و بەهێزی دەكات.
4 ـ رێژەی كلۆر بوونی ددان كەم دەكاتەوە، هەرچەندە بەزۆری مادەی شەكر و كاربۆهایدراتیش بخورێت (11).
5 ـ گەدە چالاك و باش دەكات و یارمەتی هەرس بوونی خۆراك دەدات.
6 ـ زۆر بەكارهێنانی سواك زمان پاراو دەكات و قسەكردن ئاسان دەكات، لەسەرە مەرگیشدا یارمەتی شایەتمان هێنانت دەدات، هەروەها دەنگ ساف دەكات.
7 ـ چالاك و گورج و گۆڵت دەكات بۆ خوێندنەوە و زیكر كردن و نوێژ كردن، هەروەها خەو ڕەوێنە و چاو و بینینت ساف دەكات .
8 ـ بەهۆی ماددەی سلیكات كەلە سیواك دا هەیە ددان لە زەردبوون دەپارێزێ‌ (بەڵكو سپیشی دەكاتەوە)، كە ئەمەش بەڕێگەی میكانیكی ڕوودەدات.
9 ـ پوك بەهیز دەكات و هانیشی دەدات تا مادەی دژی كلۆر بوون دەربدات، هەروەها بەڵغەم ناهێڵێت.
ڕوون كردنەوەیەك:
ئەمانە چەند سودێك بوون لە سودەكانی دار سیواك، بێ‌ گومان سودی تریشی هەیە بۆ نەخۆشییەكانی كۆئەندامی هەرس و هەناسە و میز و زاوزێ‌ و ڕیخۆڵە.
هەر ئەم سود و كەڵكانەش بووە ئەمڕۆ هانی كۆمپانیا بازرگانییەكانی بەرهەم هێنانی (مەعجونی ددان)ی داوە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ سود لەم دارە بەكەڵكە وەربگرن، وە بتوانن باشترین و بەنرخ ترین (معجون)ی لێ‌ دروست بكەن، یا بەشێوەی ناڕاستەوخۆ لەهەمان پێكهاتەكانی سیواك، لە موادی كیمیایی مەعجونی لێ‌ دروست بكەن .
گومانی تێدا نییە كە بەكار هێنانی معجون سودی هەیە بۆ ددان، بەڵام لەگەڵا ئەوەشدا زیان (سلبیات)ی زۆریشی هەیە، بە پێی سەرچاوەیەك لە (ئینتەرنێت)ەوە ڕاگەیەنراوە كە زۆرێك لەم معجونانە بەهۆی زۆر بەكار هێنانیانەوە نەخۆشی شێرپەنجە (سەرەگان)ی لێ‌ ئەكەوێتەوە، ئەمە جگە لە زیانەكانی فڵچەش كە پوك بریندار ئەكات و چینە دەرە سپییەكەی ددانیش كە بە (مینا) ناو ئەبرێت زوو ئەڕنێ‌ و تەنكی ئەكات، وە سەرەڕای ئەمانەش پزیشكانی ددان دەڵێن كە ددان شوشتن بە معجون كاتێ‌ سودی ئەبێ‌ كە بۆ ماوەی (پێنج دەقیقە) لەناو دەم ودان بمێنێتەوە، بەڵام هەرچی سیواكە هیچ زیانێكی لێ‌ ناكەوێتەوە، بە بەكارهێنانی تەنها سودمەند دەبیت و ڕاستەوخۆش سودی خۆی ئەگەیەنێت.
ئەو كات و ساتانەی كە سیواك كردن تێیدا سوننەتە:
سواك كردن لەهەموو كات و ساتێكدا سوننەتە بەڵام لەم چەند شوێنەدا پیغەمبەر () تەئكیدی لەسەر كردۆتەوە:
1 - لەكاتی دەست نوێژ گرتن:
عن أبی هریرە() قال: قال رسول الله (): ((لولا أنْ أشق علی أمتی ڵامرتهم بالسواك مع الوچو‌و))(12).
واتە: ئەگەر بارگرانی (مەشەقەت)(13) نەبوایە لەسەر ئوممەتەكەم ئەوا لەگەڵا دەست نوێژ هەڵگرتندا سیواكم فەرز دەكرد .

2 – لە كاتی نوێژ كردندا:
عن أبی هریرە () عن النبی () قال: ((لولا أنْ أشق علی أمتی ڵامرتهم بالسواك عند كل الصلاە))(14).
وفی لفڤ ێ‌خر: ((لولا أنْ أشق علی أمتی لفرچت علیهم السواك عند كل الصلاە كما فرچت علیهم الوچو‌و))(15).
واتە: ئەگەر بارگرانی نەبوایە لەسەر ئوممەتەكەم ئەوا سیواك كردنم فەرز دەكرد لەگەڵا هەموو نوێژكردنێكدا هەروەكو چۆن دەست نوێژم فەرز كردوە لەسەریان .
3 – لە كاتی قورئان خوێندن دا:
عن علی () قال: ((أمرنا بالسواك)) وقال: ((إنّ العبد إژا قام یصلی أتاه ملك فقام خلفه یستمع القرێ‌ن ویدنو، فلا یزال یستمع ویدنو حتی یچع فاه علی فیه، فلا یقرأ ێ‌یە إلاّ كانت فی جوف الملك))(16).
واتە: عەلی () دەفەرموێ‌: فەرمانمان پێ‌دەكرا بە سیواك كردن، وە دەفەرموێ‌: بەڕاستی ئەگەر بەندە هەستێت بۆ نوێژ كردن فریشتەیەك دەچێ‌ بۆ لای لە پشتیەوە ئەوەستێ‌ و گوێ‌ لە قورئان خوێندەنەكەی دەگرێ‌ و لێ‌ ی نزیك دەبێتەوە، جا بەردەوام گوێ‌ی لێ‌ ئەگرێ‌و لێ‌ی نزیك ئەبێتەوە، هەتاوەكو دەمی ئەخاتە سەر دەمی، جا هیچ ئایەتێك ناخوێنێت ئیلا ئەچێتە ناو بۆشایی سكی فریشتەكەوە.
4 - لەكاتی گەڕانەوە بۆ ماڵا:
عن مقداد بن شریح عن أبیه قال: ((سألت عائشە قلت: بأی شی‌و كان یبدأ النبی () إژا دخل بیته؟ قالت: بالسواك))(17).
واتە: مقداد ئەگێڕێتەوە لە باوكییەوە كە پرسیاری كردوە لە عائیشە (خوای لێ‌ ڕازی بێت)، ئایا پێغەمبەر () كاتێ‌ گەڕاوەتەوە ماڵەوە بەچی دەستی پێ‌كردوە ؟ ئەویش لە وەڵامدا فەرمویەتی: بە سیواك كردن .
5 - لە كاتی هەڵسان لەخەو (یا بۆ شەو نوێژ):
عن حژیفە () قال: ((كان رسول الله () إژا قام لیتهجد یشوص فاه بالسواك))(18).
واتە: پێغەمبەر () ئەگەر هەستایەتەوە بۆ شەو نوێژ ئەوا دەمی بە سیواك پاك ئەكردەوە .
وعن ابن عباس () قال: كان رسول الله () یصلی باللیل ركعتین ركعتین پم ینصرف فیستاك))(19).
* ڕۆژووان سیواك بە كار دەهێنێت لە هەموو كاتێكدا:
هەروەها لەكاتی گۆڕانی تام و بۆنی ناو دەم و بۆ ڕۆژوەوانیش هەر سوننەتە لە هەموو كاتێكدا لە بەر گشتگیری ئەو فەرموودانەی كە لەم بارەوە هاتون، وە لەبەر پێویست بوونی ڕۆژووەوان بۆ سیواك، وە چونكە ڕەزامەندی خوای تێدایە و لەكاتی بە ڕۆژوو بوونیشدا بەدەست هێنانی ڕەزامەندی خوا زیاتر پێویست و داواكراوە، وەك لەكاتی بی رۆژووبوونی دا، چونكە سیواك پاك كەرەوەی دەمە و پاكو خاوێنیش بۆ رۆژووەوان لە باش ترین كردەوەكانێتی.
بەڵگەش لە سەر ئەمە:
وقال البخاری: (كان ابن عمر () یستاك أول النهار وێ‌خره)(20).
واتە: ابن عمر () دەفەرموێ‌: لە سەرەتاو كۆتایی ڕۆژدا سیواكی ئەكرد .
سوودێك:
جا‌و فـی كتاب " نڤم الفرائد مما فی سلسلتی اڵالبانـی من فوائد " لعبد اللگیف بن محمد بن أبی ربیع: (مشروعیە الاستیاك للصائم فی أی وقت شا‌و ... (باب مشروعیە الاستیاك للصائم فی أی وقت شا‌و: حدیپ: " كان یستاك ێ‌خر النهار وهو صائم " . باگل . " الچعیفە " برقم: (402) .
فائدە: ویغنی عن هژا الحدیپ فی مشروعیە السواك للصائم فی أی وقت شا‌و أول النهار أو ێ‌خره عموم قوله (): "لولا أن أشق علی أمتی، ڵامرتهم بالسواك عند كل صلاە" . متفق علیه، وهو مخرج فی " الإروا‌و " رقم: (70) . وما أحسن ما روی الگبرانی فی " الكبیر ": (20 / 70 / 133)، وفی "مسند الشامیین": (2250) بإسناد یحتمل التحسین عن عبد الرحمن بن غنم قال: "سألت معاژ بن جبل: أأتسوك وأنا صائم؟ قال: نعم . قال: أی النهار أتسوك؟ قال: أی النهار شئت غدوە أو عشیە . قلت: إن الناس یكرهونه عشیە، ویقولون: إن رسول الله() قال: لخلوف الصائم أگیب عند الله من ریح المسك؟ فقال: سبحان الله! لقد أمرهم بالسواك، وهو یعلم أنه لا بد أن یكون بفی الصائم خلوف وإن استاك، وما كان بالژی یأمرهم أن ینتنوا أفواههم عمداً، ما فی ژلك من الخیر شی‌و، بل فیه شر، إلا من ابتلی ببلا‌و لا یجد منه بداً . قلت: والغبار فی سبیل الله أیچاً كژلك؛ إنما یۆجر من اچگر إلیه، ولا یجد عنه محیصاً؟ قال: نعم، فأما من ألقی نفسه فی البلا‌و عمداً، فما له فی ژلك من أجر " . وقال الحافڤ فی " التلخیص " ( ص 193 ): " إسناده جید " ، ...)(21) ا.هـ
هەروەها (ابن القیم) فەرموویەتی: (بەڕاستی بەڵگەی ڕاست و صەحیح نییە كە پێغەمبەر () نەهی لە ڕۆژووەوان كردبێ‌ سیواك بەكار بێنێ‌، نە لەسەرەتاو نە لە كۆتایی ڕۆژدا، بەڵكو بە پێچەوانەوە لێ‌ ی ڕیوایەت كراوە)(22).
وصلی الله وسلم علی نبینا محمد وعلی ێ‌له وصحبه أجمعین.