بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على نبينا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين ومن تبعهم باحسان الى يوم الدين وبعد:
لەم سەردەمەدا لە جیهانی ئیسلامیدا چەند دیاردەیەكی پێچەوانەی ئیسلام بڵاو بوەتەوە، كە خۆی بە بەرگی ئیسلام پۆشیوە، وەك توندوتیژی و حیزبایەتی و زێدەڕەوی، كە بۆتە هۆی وەرگێڕانی بانگەواز بۆ خوا لە ململانێ‌ لەگەڵ شیرك و بیدعە وجێ‌بەجێ‌ كردنی شەهادەتین و پەروەردەكردنی خەڵكی لەسەر بیروباوەڕێكی راست و پەرستشێكی دروست بۆ ململانێ‌ لە پێناو كورسی و دەسەلات، كە سەرئەنجامەكەی پەنابردن بوو بۆ توندڕەوی و ترساندن لە پێناوی جێبەجێ‌ كردنی ئامانجێكی رامیاری كە گومان لەوەدا نییە ئیسلام ئەوجۆرە هەڵوێست و هەنگاوانە رەت ئەكاتەوە، چونكە بەم شێوەیە مەسەلەكان ئاڵۆزتر ئەبن و دوژمنانی ئیسلام سوود مەندتر ئەبن و كۆمەڵگای ئیسلامیش زیاتر دوور ئەكەوێتەوە لە تێ‌گەیشتن لە ئایین، بەڵكو بەربەستێك دروست ئەبێت لە رووی گەنجانی موسڵمان بۆ شارەزابوون لە بیروباوەڕی راست بە هۆی گوشاری خاوەن دەسەڵاتەكان كە كاردانەوەی هەڵوێستی هەڵەی ئەو سەر لێشێواوانەیە.
دەست گرتن بە قورئان و سوننەت:
خودای پەروەردگار فەرمانی كردووە بە موسڵمانان بەیەك خستنی بۆچونەكانیان و كۆكردنەوەی بیرو ڕاكانیان و دەست گرتن بە قورئان و سوننەتی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) و ئاگاداریانی كردۆتەوە لە جیابوونەوە و دووبەرەكی، هەروەك خوای مەزن دەفەرموێ‌:: [وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا] [آل عمران:103]
واتە: وەهەموو دەست بگرن بە دینی خواوە ولێك جیا مەبنەوە، وە بەنیعمەتێك كە خوا پێ‌ی داون بیهێننەوە بیر، ئەو دەمەی دوژمنی یەكتری بوون، جا ئەو دڵ و دەرونی ئێوەی یەك خست، جا بەنیعمەتی خوا بوونە برای دینی یەكتر((تەفسیری قورئانی پیرۆز بە كوردی وبەكورتی، وەرگێڕانی: محمد صالح إبراهیمی. )). وە دەفەرموێ‌:: :[((((وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ] [آل عمران:105]
واتە: خوای گەورە نەهیمان لێ‌ دەكا لە دووبەرەكی وەك چۆن جولەكە و گاورەكان دوبەرەكی كەوتە نێوانیانەوە دوای ئەوەی كە ئایەتی ئاشكرایان بۆ هات كە حەقی تێدا روون كرا بوو. ئەوانە سزای سەختیان بۆ هەیە.
ئیمامی شەوكانی ئەفەرمێت: ئەوانەی دووبەرەكی كەوتە نێوانیانەوە بیدعەچی-یەكانی ئەم ئوممەتەن.
وە دەفەرموێ‌:: (([((( [[إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ] [الانعام:159 ].
واتە: ئەوانەی دینەكەیان بەش بەش كردو هەندێكیان وەرگرت و هەندێكیان وازلێ‌ هێنا و بوون بە كۆمەڵ كۆمەڵ و حیزب حیزب، تۆ بەریت لە بیدعەكانیان و جیابونەوەیان بەڵكو ئاگادار كردنەوە كاری تۆیە( زبدة التفسير من فتح القدير للشوكانى، د. محمد سليمان عبدالله الأشقر: ص191.).
پێشەوا ناصر السعدی دەڵێت: ئەم ئایەتە هەڕەشەی پەروەردگارە بۆ ئەوانە كە دینەكەیان دابڕ دابڕ كردوە وە هەریەكە ناوێكی لەخۆی ناوە كە هیچ سوودێكی بۆ ئایینی ئادەمیزاد نییە وەك جولەكایەتی وگاورێتی و ئاگر پەرستی.
یان بەم ناوانە ئیمان كامڵ نابێ. وەك بەشێك لە شەریعەت بگرێت و بیكات بە دینی خۆی، وە دەست بەرداری بەشەكانی تری شەریعەت بێت. ئەمەش حاڵی ئەوانەیە كە دینیان بەش بەش كردووە، لە بیدعەچییەكان و گومڕاكان كە دووبەرەكییان خستۆتە نێوان ئوممەتەوە. وە ئەم ئایەتە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە ئایینەكەمان فەرمانمان پێ دەكات بە كۆبوونەوە و گونجاندن، وە دابڕ دابڕی ودووبەرەكیمان لێ قەدەغە دەكات لە بنەڕەتی دین و هەروەها هەموو بابەتەكانی شەریعەت( (تيسير الكريم الرحمن في تفسير كلام المنان للشيخ: عبد الرحمن بن ناصر السعدي).
وە ئەگەر جیاوازی و دووبەرەكی خراپ بێت لە هەموو حاڵێكدا ئەوە جیاوازی راو بۆچوون و دووبەرەكی لە باوەڕدا و دەرچوونی هەندێك (فِرَق) لە رێبازی ئەهلی سوننەت و جەماعەت خراپ ترە و زیاتر دەبێتە هۆی بە هیلاك چون.
ئیمامی موسلم (رەحمەتی خوای لێ بێت) لە ئەبو هورەیرەوە(رەزای خوای لێ بێت) بۆمان ئەگێڕێتەوە كە پێغەمبەر(صلی الله علیە وسلم) فەرمویەتی: (( فإنما هلك مَن كان قبلكم بكثرةِ مسائلهم واختلافهم على أنبيائهم))( (صحيح الجامع الصغير: 5810).
واتە: بەڕاستی هۆی بەهیلاك چوونی ئوممەتەكانی پێش ئێوە زۆر پرسیار كردنیان و سەرپێچی كردنیان بوو لە فەرمانی پێغەمبەرەكانیان.
وە جونەیدی كوڕی عبدالله ی بەجەلی (رەزای خوای لێ بێت) لە پێغەمبەرەوە (صلی الله علیە وسلم) ئەگێڕێتەوە كەفەرموویەتی: ((اقرأوا القرآن ما ائتلفت عليه قلوبكم فإذا اختلفتم فقوموا))((متفق عليه، وانظر: السلسلة الصحيحة، رقم: 3993).
واتە: قورئان بخوێننەوە تا دڵەكانتان جووت بێت لەسەری، وە ئەگەرجیاوازی كەوتە نێوانتانەوە ئەوە هەستن، واتە: بێ‌ دەنگ بن و وازی لێ‌ بێنن .
عرباچی كوڕی سارییە(رەزای خوای لێ بێت) فەرمووی: رۆژێكیان پێغەمبەر(صلی الله علیە وسلم) نوێژی پێ‌كردین، رووی تێ‌ كردین و ئامۆژگارییەكی رەوانی كردین، چاوانمان فرمێسكی باران و دڵكانمان لەرزی، كابرایەك ووتی: ئەی پێغەمبەری خودا(صلی الله علیە وسلم) ئەڵێ‌ی ئەمە ووتاری ماڵ ئاوایی كردنە، چیمان پێ‌ رادەسپێری؟ فەرمووی: ((أوصيكم بتقوى الله والسمع والطاعة وإن عبداً حبشياً فإنه من يعيش منكم فسيرى اختلافاً كثيراً فعليكم بسنتي وسنة الخلفاء المهديين الراشدين تمسكوا بها وعضو عليها بالنوجذ وإياكم ومحدثات الأمور فإن كل محدثة بدعة وكل بدعة ضلالة))( (رواه أبو داود والترمذي، وصححه الشيخ الالباني في صحيح الجامع الصغير: 2549).
واتە: وەسێتتان بۆ دەكەم بەتەقوای خوا وگوێ‌¬رایەڵی كردن ئەگەر تەنانەت كۆیلەیەكی حەبەشی بوو بە كاربەدەست، چونكە هەركەسێ‌ لە ئێوە بژێت جیاوازی یەكی زۆر دەبینێ‌ – وە بۆچارەسەر كردنی ئەم جیاوازی یە فەرمووی –ئێوەش دەست بگرن بە رێبازی من و رێبازی نیشتەجێ‌یەكانی من، بە توندی بیگرن و بەدان بیگەزن- كینایەتە لەسەر بایەخ پێدان و دەست پێوەگرتنی- وە ئاگادار بن كاری نوێ‌كاری مەخەنە ناو ئەم دینەوە چونكە هەموو نوێ‌كاری یەك لە دین بیدعەیە، وە هەموو بیدعەیەك گومڕای¬یە ...
سەرەتای دەركەوتن و سەرهەلدانی خەواریج:-
وە لەگەڵ ئەم ئاگادار كردنەوە توندوتیژە لە پێغەمبەری خواوە(صلی الله علیە وسلم) لە داهێنان لە دیندا بەڵام تاقمانێك پەیدا بوون ئەم ئامۆژگاری یەیان وەرنەگرت و نوێ‌ كاری یان خستە ناو دینی خودای بێ‌ هاوتاوە، دەرچوون لە رێبازی ئەهلی سوننەت و جەماعەت. وە لەو موبتەدیعانە كۆمەڵی خەواریج كە بنچینەو سەرەتایان ئەگەڕێتەوە بۆ ئەو پیاوەی كە ناڕەزایی دەربڕی بەرامبەر فەرمانی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) بە بۆچونی هەڵەی خۆی، هەروەك لە(صحیحین)دا هاتووە لە فەرموودەی ئەبو سەعیدی خودری(رەزای خوای لێ بێت) كە دەفەرمێت: ئیمامی عەلی(رەزای خوای لێ بێت) لە یەمەنەوە هەندێ‌ زێری خامی نارد بۆ پێغەمبەر(صلی الله علیە وسلم) ئەویش دابەشی كرد بەسەر چوار كەسدا : ئەقرەعی كوڕی حابسی حنڤلی، عویەینەی كوڕی بەدری فەزاری، عەلقەمەی كوڕی عەلاپه ی عامر و.... ئەبو سەعید(c) فەرمووی: قورەیش توڕە بوون و وتیان: بە پیاوانی نەجد ماڵ ئەبەخشێ‌ و واز لە ئێمە دێنێ‌؟! پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) فەرمووی: (( إني إنما فعلت ذلك لأتآلفهم )) .
واتە: من ئەو كارەم كرد بۆ ئەوەی دڵەكانیان نەرم بكەم بۆ ئیسلام... كابرایەك هات: ریش پڕ، روومەت بەرز، چاو بەقوڵاچوو، نێوچەوان بەرز و دەرپۆقیو،سەرتاشراو. ووتی: لە خوا بترسێ‌ ئەی محمد(صلی الله علیە وسلم)، ئەبو سەعید(رەزای خوای لێ بێت) ووتی: پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) فەرمووی:(( فمن يطع الله إن عصيته أيأمنني على أهل الارض ولاتأمنوني؟))( (رواه النسائي، وصححه الشيخ الألباني في صحيح سنن النسائي: 2578).
واتە: ئەوە كێ‌یە گوێڕایەڵی خوا ئەكات ئەگەر من یاخی بم لە فەرمانەكانی. ئایا خوای گەورە منی كردووە بە ئەمینی سەرخەڵكی زەوی وەئێوە دڵەكانتان لە من پاك نی-یە و لە من بە گومانن. لە پاشان پیاوەكە پشتی هەڵكردو رۆیشت، پیاوێك داوای مۆڵەتی كوشتنی كرد- ئەڵێن خالیدی كوڕی وەلید بوو(c)- پێغەمبەری خوا (صلی الله علیە وسلم) فەرمووی:(( إن من ضئضئ هذا قوم يقرأون القرآن لايجاوز حناجرهم يقتلون أهل الإسلام ويدعون أهل الأوثان: يمرقون من الإسلام كما يمرق السهم من الرمية، لئن أدركتهم لأقتلهم قتل عاد))( (صحيح الجامع الصغير: 2227).
واتە: لە وەچەو نەوەی ئەمە قەومێك دەردێن، قورئان دەخوێننەوە لە گەرویان تێ‌ ناپەڕێ‌ –لێ‌¬ی تێ‌ ناگەن- كوشتاری موسڵمانان دەكەن. واز لە بت پەرستان دێنن. لە ئیسلام دەردەچن هەروەك چۆن تیر لە نیشانەوە دەردەچێت، ئەگەر پێیان بگەم ئەیان كوژم وەك كوشتنی عاد. لە لەفزێكی تردا:((آيتهم رجلُ اسود إحدى عضديه مثل ثدي المرأة أو مثل البضعة تدردر يخرجون على حين فرقة من الناس))( (البخاري ومسلم، وانظر: مشكاة المصابيح: 5894) .
نیشانەیان پیاوێكی رەشتاڵەیە بازویەكی وەك مەمكی ژن وایە وەك پارچە گۆشتێك وایە ئەلەرێتەوە، لەكاتێكدا دەردەكەون ناكۆكی لە نێوان موسڵماناندا پەیدا دەبێ‌.
ئەبو سەعید(رەزای خوای لێ بێت) ووتی: گەواهی ئەدەم(أشهد) كە من گوێم لەم ئاخاوتنە بووە لە پێغەمبەری خوا (صلی الله علیە وسلم)، وە گەواهی ئەدەم عەلی كوڕی ئەبو طالب(رەزای خوای لێ بێت) جەنگا لەگەڵیان ومنیش لەگەڵیدا بووم. فەرمانی دا ئەو پیاوە بێنن بە دوایدا گەڕان هەتا هێنایان منیش تەماشام كرد بەو وەسفە بوو كە پێغەمبەری خوا (صلی الله علیە وسلم) وەسفی كرد.
ئەمەش نیشانەیەكە لە نیشانەكانی پێغەمبەرایەتی كە هەواڵی دا بە دەرچوونی خەوارج، هەرچۆنی فەرموو ئاوها بوو سەڵات و سەلامی خودای لەسەر، كاتێك دەركەوتن كە جیاوازی لە نێوان موسڵمان هەبوو لە نێوان ئیمامی عەلی و موعاویە (رەزای خوایان لێ‌ بێت). پێغەمبەری خوا(صلی الله علیە وسلم) باسی كردن كە موسڵمانان دەكوژن، واز لە بت پەرستان دێنن ئەوانیش ئاوەهابوون .
چەند سیفاتێكی خەوارج:-
پێویستە نیشانەو سیفەتەكانی خەوارج بزانرێت و بەراورد بكرێت لەگەڵ سیفەتی ئەم گروپانەی ئەم سەردەمە، بۆمان دەرئەكەوێت چەند لەیەك ئەچن. ئەویش بەكورتی لەم سیفەتانە كۆ ئەبنەوە:-
یەكەم:- ماڵ و سامان و ململانێ‌ لە پێناو وەرگرتنی دەسەڵات لە دەسەڵاتداران.
پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) فەرموویەتی:
(( لكل أمە فتنة و فتنة أمتي المال))( (رواه الترمذي، وانظر: صحيح الجامع الصغير: 2148) .
وەكاتێك ژوالخویصره هاتە لای پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) كە خەراجی بەحرەینی دابەش ئەكرد پێ‌ی ووت "إعدل یا محمد" ئەم ووشەیە دائەنرێت بەدەرچوون(خروج) بە ووشەی دژی پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) ئەمەیش لە ژێر دروشمی دادپەروەری و داواكردنی مافەكان كە بووە هۆی تاوانباركردنی باشترین مەخلوقی خوا لە دادپەروەری و ئەمانەتدا.
دووەم/داهێنان لە پەرستندا:-
ئەو حەلەقە زیكرانەی كە لە مزگەوتی كوفە هەبوون بەشێوەیەكی داهێنراو، وەعبدالله كوری مسعود (رەزای خوای لێ بێت) نەهی لێ‌ كردن وە سەرەنجامیان گەیشتە بە تەكفیر كردنی(هاوەڵان رەزای خوايان لێ بێت) و شەركردن لە دژیان لە رۆژی نەهرەوان. كەوابوو وەسفێكی ئەم گروپە داهێنانی زیكر بە حەلەقە وگۆڕینی رێگای بانگەوازكردن بووە.
سێ‌یەم/ تەكفیر كردنی خاوەن گوناهە گەورەكان:-
وە لە نیشانەكانی خەواریج كافر كردنە بە گوناه، بەوەی كە هەركەسێك گوناهی گەورە بكات ئەگەر لە شیرك بەخواریش بێت ئەوە لە ئیسلام ئەچێتە دەرەوە. وەلەم چەرخەدا چرۆی تازە پشكوت دەركەوتووە صاڵحان بە كافر دەزانن، وە توانج و تەشەر لە عەدالەتی پێشەوایانی ئوممەت ئەدەن. بۆیە دڵەكانیان لە یەك دەچن، هیچ جێ‌ی سەرسورمان نییە كە ئەوانەی دوای شوێنەواری ئەوان كەوتوون لەم سەردەمەدان(ابن باز) یان (ابن عثیمین) یان هەر یەكێك لەپێشەوایانی ئیسلام كافر بكەن.
چونكە فیتنەی بە كافركردن تووشی باشترین كەسانێك بووە لە دوای پێغەمبەران، وەئەگەر تووشی لەوان كەم تر بێت ئەوە زۆر ئاسان ترە لای زیاد رەوانی تەكفیر ئەگەر بێتو تەكفیر كردنی (هاوەڵان رەزای خوايان لێ بێت) بێنینە بیری خۆمان.
تائێستا ئەو بۆ چوونە((التكفیر بالمعصیة)) بەردەوامە زۆربەی بانگەوازكارە حیزبی یەكان هەڵیان گرتووە، وەبایەخیان داوە بە بڵاو كردنەوەی هەندیك كتێب كە كۆمەڵانی موسڵمان كافر دەكات هەر كوت ومت بۆچوونی خەواریجی تێدایە لە كافر كردن بە گوناە.
چوارەم/لادان لە رێبازی بەڵگە هێنانەوە و تێ‌نەگەیشتن لە قورئان (يقرأون القرآن لايجاوز تراقيهم) وە لە نیشانەكانیان لادانیان لەشێوەی روونكردنەوەی ئەو ئایەتانەی كە دەربارەی بێ‌باوەڕان دابەزیوە، ئەوان لەسەر موسڵمانان بە كاری دێنن، وەتاكو ئەم كاتەش ئەو رێبازە هەڵەیە بەردەوامە لای خاوەن هەوا و بانگەوازكارانی حیزبایەتی، ئەو فیتنەیەی كە خەواریج توشی بوون هەر عەینی ئەو فیتنەیەیە كە توشی حزبی یەكان بووە كە هیوایەتیان دەسەڵاتە و ململانێ‌یە لەگەڵ كاربەدەستان لەسەر حیسابی خەڵكێكی موسڵمان كە لە مەرامەكانی ئەوان تێ‌ نەگەیشتووە و شارەزایییەكی تەواوی لە دینەكەی خۆی نییە، چونكە خەواریج ئەیان ووت:
((لا حكم إلا لله)) وە حزبییەكان ئەڵێن: ((الحاكمیە لله)).
وە حزبی¬یەكان ئایاتی حوكم بە غەیری ئەوەی كە خوا دایبەزاندووە هەروەك خەواریجەكان تەفسیری دەكەن و بەكوفری گەورەی دادەنێن، جیاوازی ناخەنە نێوان ئەوەی بە حەڵاڵی ئەزانی و ئەوەی بە حەرامی ئەزانی( شارحی گحاوی دەفەرمێت: لێرەدا باسێك هەیە ئەوەیە كە حوكم بە غەیری ئەوەی كە خوای گەورە دایبەزندووە هەندێك جار كوفرێكە مرۆڤـ لە دین دەردەكات، وەهەندێك جاریش تاوانە: یان گەورە یان بچوك.).
چونكە خۆشیان ئامانجی سەرەكیان هەر حوكمە. هەر بۆ ئەوەیش هەوڵ و كۆشش ئەكەن، بۆیە مەسەلەی حاكمیەت بە گەورەتر ئەزانن لە یەكخواپەرستی((توحید اڵالوهیة)) كە لە پێناویدا خوای گەورە ((انس و جن))ی دروست كردووە و پێغەمبەرانی رەوانە كردووە وكتێبەكانی داگرتووە و جیاوازی خستۆتە نێوان خەڵكییەوە- وكۆمەڵێ‌ ئیماندار و كۆمەڵێ‌ بێ‌ باوەڕ -.
بەڵام لای گروپە حزبییەكانی ئەم سەردەمە جیاوازی لە نێوان (مُۆحِّد) و (رافضي) و (طرُقِي) نییە تەنها بە ئینتمای حزبی نەبێ‌، ئەوەی حزبی بێ‌ ئەوە خۆشەویست و نزیكە، وە ئەوەی لە گەڵیان نەبێ‌ ئەوە دوور و نامۆیە.
خەواریج هەر ماون:-
وەهەندێ‌ كەس وا گومان دەبەن كە خەواریج كۆمەڵێك بوون هەر لەو سەردمەدا ئیتر لە ناوچوون و نەماون، ئەم ووتەیە كەسێك ئەیڵێت كەهیچ دەربارەی خەواریج نەزانێ، بەڵكو ئەوان بە درێژایی مێژوو هەن، ئیمامی ئەلبانی(رەحمەتی خوای لێ‌ بێت) لە زنجیرە بەنرخەكەیدا بەرگی پێنج لە ژێر ناونیشانی(استمرار خروج الخوارج)دا، فەرموودەیەكی هێناوە لە عبدالله ی كوڕی عومەرەوە(رەزای خوای لێ بێت) فەرمووی: گوێم لێ‌ بوو پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) ئەی فەرموو: ( ينشأ نَشء يقرؤون القرآن، لايُجاوِزُ تراقيهم، كُلَّما خَرَجَ فَرْقٌ قُطِعُ حتّى يَخْرُجَ في أعْراضِهِمُ الدَّجالُ)( (سلسلة الأحاديث الصحيحة): (5/ 582) رقم: 2455).
واتە: كۆمەڵیك پەیدا ئەبن قوڕئان ئەخوێننەوە لە گەرویان تێ‌ ناپەرێ‌ و ناچێتە ناو دڵیانەوە و لێ‌ی تێناگەن، هەر كاتێ‌ كۆمەڵێكیان دەرئەچن بن بڕ ئەكرێن تا وەكو لە ناو سوپای ئەواندا دەجال دەر ئەچێ‌.
پێشەوا شیخ الاسلام إبن تیمیە لە دوای باسكردنی هەندێ‌ نیشانەیان ئەفەرمێت: (ئەم نیشانەیە كە پێغەمبەر(صلی الله علیە وسلم) باسی كرد-مەبەست ئەو پیاوەیە كە باڵی وەك مەمك وایە- نیشانەی یەكەم تاقمیانە كە دەرئەچن، تایبەت نین بەو زەمانەوە و بەو نیشانەوە، چونكە پێغەمبەر (صلی الله علیە وسلم) لە فەرموودەی تر باسیانی كردووە كە ئەوان بەبەردەوامی دەر ئەچن تا وەكو سەردەمی دەججال، وە موسڵمانان یەك دەنگن كە خەواریج تایبەت نین بەو سوپایەوە كە ئەو پیاوەی تێدا بوو ..( (مجموع الفتاوى): (28/ 495-496)، الخوارج أول الفرق في تاريخ الإسلام، د. ناصر عبدالكريم العقل: ص52).).
بەم بەڵگانە روون بووەوە كە خەواریج هەر ماون و بەردەوام ئەمێنن تا وەكو دەجال دەرئەچێ‌، وە تاوەكو دەركەوتنی نیشانە گەورەكانی دوا رۆژ، لەوانە:-
یەكەم:- (الإباضیة) كە لە ووڵاتی سەڵتەنەتی عوممان هەن، ولە هەندێ‌ شوێنی ووڵاتە عەرەبییەكانی تر-المغرب العربی-.
دووەم : ئەو كۆمەڵانەی كە زیاد ڕەوی دەكەن لە مەسەلەی بە كافركردنی موسڵمانان، كە ئەوانیش هەر لەسەر رێبازی خەواریج ئەڕۆن كە موسڵمانانیان كافر كرد، هەروەها خوێن وماڵی موسڵمانانیان حەڵاڵ كردوە و فەسادیان بڵاو كردۆتەوە، ئەوان پاشماوەی خەوارجن ئەگەر چی تەبەڕایان لێ‌ بكەن و بە كافریان بزانن، چونكە عیبرەت بەناو نییە، بەڵكو زۆربەی ئەو كۆمەڵ و حیزبانەی كە زیادڕەوی لە كافر كردنی كۆمەڵگا ئەكەن، حوكمی بێ‌ باوەڕیان داوە بەسەر موسڵماناندا مەگەر ئەوانە نەبێت كە هاو فیكریانن، تاڕادەیەك یەكتریش كافردەكەن، وەكۆمەڵی خۆیان بە جەماعەی موسڵمانان ئەزانن.
وە ئەم كۆمەڵانە جۆراو جۆرن، وەك كافركردن بەگوناە یان زیادڕەوی لە لایەنێك لە لایەنەكانی ئایین وەك حوكم كردن بەوەی كە پەروەردگار دایبەزاندووە، وە دۆستایەتی ئیمانداران و دژایەتی بێ‌ باوەڕان و كافركردنی كافر، گومان لەوەدا نییە كە ئەم شتانە شەرعین، بەڵكو لە كارە گرنگەكانی شەرعن، بەڵام ئەوەی نابەجێ‌یە و خوای گەورە و پێغەمبەرەكەی (صلی الله علیە وسلم) ئاگادارمان ئەكەنەوە لێ‌ی زێدەڕەوی یە، خوای گەورە دەفەرمێت: [قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَأَضَلُّوا كَثِيرًا وَضَلُّوا عَنْ سَوَاءِ السَّبِيلِ] [المائدة: 77].مەبەستمان لێرەدا ئەوانەیە كە دەرچوون بە زێدەڕەوی¬یەكەیان لە عەقیدەی ئەهلی سەننەت و جەماعەت و بوونەتە هۆی بە جورئەت كردنی نەزانان و نەفامان بۆ كافركردنی موسڵمانان، ئەبینی یەكێكیان دەست نوێژ بە ڕێكی نازانێت، وە شارەزایی نییە لەمەسەلە گرنگەكانی ئایین، چەند زوبان درێژە لە فەتوادان بە كافركردن بەبێ‌ روون كردنەوە و بەبێ‌ هیچ شەرم و بیركردنەوەیەك.
ئەمەیش بەڵگەیەكە لەسەر لاوازی ئیمان(ئەو نەفامانە دینی مرۆڤـ ئەپێون بە زۆری كافر كردن، چەندێك خەڵكی زۆرتر كافر بكات ئەوە زیاتر پلەو پایەی بەرز وبڵندتر دەبێت، وەشایەتی بەهێزی دین وباوەڕی بۆ دەدرێت. ) و نەمانی ترس لە پەروەردگار، چونكە هەر كەسێ‌ بەبێ‌ زانیاری فەتوا بدات لەم مەسەلە سامناكە ئەوە دیارە ترسی خوا لە دڵی دا زۆر كزە یان لە دڵی دا نییە، [وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ] [الإسراء: 36].زۆربەی زیادڕەوان لە كافر كردنی كۆمەڵگای موسڵمان، بە چاوی سووك تەماشای زانا و پێشەوایانی ئیسلام ئەكەن، چ زانایانی پێش یان ئەم سەردەمە.
خاوەنی كتێبی: (إعلان النكیر علی غلاە التكفیر) ئەڵیت: یەكێك لە شوێن كەوتوانی(شكری مصطفی) كە بەناوبانگە بە(التكفیر و الهجرة) هەوڵی سەرلێ‌ شێواندنی دابوو لەگەڵ برایەكدا لە ئەهلی سوونەت تا مەسەلەكانی لێ‌ ئاڵۆز كردبوو، پاشان هاتن گفتوگۆ لەگەڵ من بكەن دەربارەی ئەوباسە، منیش چەند شتێكم بۆیان باس كرد لەوانە كە ئیمامی بوخاری بابێكی داناوە لە(صحیح)ەكەیدا، (باب أن المعاصي من أمر الجاهلیە ولا یكفر صاحبها إلا بالشرك) داوام لێ كردن كە پرسیار لەو سەرلێشێواوە بكەن دەرباری حوكمی بوخاری لایان، ئەویش ووتبووی: بێژەری ئەم ووتەیە كافرە.
هەروەها یەكێك لەو گومڕایانە كاتێك كە یەك لە زانایان دانووستانی كرد لە گەڵدا پێ‌ ووتبوو: پەروەردگار ئەفەرمێ‌: ((((وعصى آدم ربه فغوى))،ئایا ئادەم كافر بوو؟ ئەو تاوانكارە بێ‌ شەرمە ووتی:"بەڵی ئادەم كافر بوو".
ئەم بەدبەخت و چارە رەشانە حاڵیان گەیشتووە بەم جورئەتە كە قسەی وا بكەن كە خۆی لە خۆی دا بێ‌ باوەڕی¬یەكی ئاشكرایە، لەگەڵ ئەوەیش وا گومان ئەبات هەر ئەو و هاوبێرانی موسڵمانن، پەنا بەخوا لە كوێری.
وە هۆی تێ‌كەوتنی ئەو گێژاوە دوورییە لە تێگەیشتنی پێشینی صاڵحان و عەقیدەی ئەهلی سوننەت و جەماعەت.
شایانی باسە ئێمە ناڵێین كە هەموو تەكفیرییەكان گەیشتوونەتە ئەم ئاستە لە گومڕایی، بەڵكو ئەوان گروپی زۆرن و كۆمەڵ و ئەحزابن. لەوانەیە چەندان كەسیان تێدا بێت هەق ویست بێت، بەڵام لێ‌ی شێواو و تێكەڵە.
وە هەندێك شبوهات یان بۆ پەیدا بووە ناتوانن بەرەنگاری بكەن لەبەر كەمی زانستی شەرعی.

هۆی رەواجی شبوهاتی خەواریج (هۆی بە هێزبونی زێدەرەوان):-
ئێمە لە كۆمەڵگایەك ئەژین كە فیتنە و گوناە و بێ‌ ئەمری پەروەردگاری تێدا زۆر بووە لە ناو هەندێك لە توێژەكانی كۆمەڵگا، تا ئەگاتە ئیلحاد و لادان لە دین.
هەروەها گوشاری كاربەدەستان لە سەر بانگەوازكارانی هەق و ئەزیت دانیان، وە زۆر جار نەیان هێڵاوە كە دینی خوا فێری خەڵكی بكەن كە خۆشبەختی دونیا و قیامەتی تێدایە، ئەوا حەقیقەتێكی راستەوانەیە هەرچەندە گوشار و ئەزێت دان پتر بێت بۆ بانگەوازكارانی هەق ئەوەندە گروپی زیادڕەوی زیاد ئەبن و ژمارەیان زیاد ئەكات.
بێجگەلە لە ئەم هۆیانە شەیتان زۆر سورە لە سەر ئەوەی خەڵكی سوكایەتی بكەن بە زانایان و پێشەوایانی ئیسلام، تا زمان درێژیان كرد بە سەر(هاوەڵان رەزای خوايان لێ بێت) شەیتانەكانیان پێان دەووتن بڵین: "هم رجالُ ونحن رجال" لە خۆبایی بوون لە راستەڕێ‌ دوریانی خستەوە، وە گومان ئەبەن ئەو هەوا و ئارەزووەی كە ناویان لێ‌ ناوە "عقل" رێنمونیان ئەكات و لە سەرلێشێواوی رزگاریان ئەكات، بۆیە فورسەتی كەمی ئەهلی عیلم و كەمی ئەهلی عەمەلیان قۆستەوە، بەڵام شەمشەمە كوێرە لە تاریكی ئەفرێ‌ و پێشەوایان و زانایان چرای رێنمونی و سەرچاوەی راستی و بەردەوامییەتن.
پرسیارێك و وەڵامەكەی:
لە زانای پایە بەرز شێخ (عبدالعزیز بن باز) پرسیار كرا: هەندێك هەن ئەڵێن: ئارام گرتن لەسەر جەور و ستەمی كاربەدەستان كارێكی ترسنۆكانەیە؟ لە وەڵامدا (رەحمەتی خوای لێ بێت) فەرمووی:
ئەم بۆچوونە هەڵەیە و كەم تێ‌گەیشتنە لە لایەن ئەوكەسەوە كە شتی وا ئەڵێت، چونكە لە سوننەت تێ‌نەگەیشتوون و نەیانزانیوە وەك پێویست، بەڵام خوێن گەرمی و غیرەت وای لێ‌ كردوون كاتێ‌ بیانەوێ‌ كارێكی ناشەرعی نەهێڵن خۆشیان تووشی كاری نابەجێ‌ ئەبن هەروەك خەواریج و موعتەزیلە تووشی بوون، خۆشەویستیان بۆ سەرخستنی هەق وای لێ‌ كردوون كە تووشی كاری بەتاڵ و ناشەرعی ببن، تاگەیشتە ئەوەی موسڵمانان بە گوناە كافر بكەن ...
هەموو ئەو بۆچونانە گومڕایییە.
وە ئەوەی ئەهلی سوننەت لەسەرین هەر ئەوە هەقە كە گوناهكار كافر نابێت ئەگەر گوناهەكەی بە حەلاڵا نەزانێت.... بەڵام كافركردنی خەڵكی لە لایەن خەواریجەوە كارێكی بەتاڵە بۆیە پێغەبەر (صلی الله علیە وسلم) دەربارەیان فەرمووی: ((یمرقون من الإسلام ثم لا یعودون فیه))( (أخرجه البخاري).)، ((یقاتلون أهل الاسلام و یدعون أهل الاوثان))
ئەمە حاڵی خەواریجە بە هۆی زیادەڕەوی و نەفامی و گومڕایییانەوە، بۆیە شیاو نی¬یە بۆ گەنج و غەیری گەنجیش كە تەقلیدی خەواریج و موعتەزیلە بكەن، بەڵكو پێویستە كە لەسەر بۆچوونی ئەهلی سوننەت و جەماعەت بڕون بە گوێرەی بەڵگە شەرعی یەكان.... .
مەبەستمان لە نووسینی ئەم بابەتە:-
بۆ ئەوانەی كە هەقیان لێ‌ شێواوە و مەبەستیان هەقە و بۆئەوانەی راستی یەتی رێبازی زیادڕەوانی تەكفیر نازانن، كە مەترسی ئەوەیان لێ‌ ئەكرێ‌ كە تووشی ئەو دەردەبن ئەم لێكۆڵینەوەیەمان نووسی، وە رەچاوی ئەوەمان كردووە كە وشەی زیادڕەو بەكار بێنین، چونكە تەكفیر كردن خۆی لە خۆیدا هەقە ئەگەر بە گوێرەی سنوورەكانی شەرع بێت.
وە زۆر كەس هەن نەرم و نیانی یەكی زۆریان نیشان داوە لەم بوارەدا، تاڕادەیەك خەڵكانێك یەهود و نەصاری بە كافر نازانن، ئەمەیش تێنەگەیشتنە لە دینی خوای گەورە، وەلەگەڵ دەقەكانی قورئاندا ناگونجێ‌.
وصلى الله على نبينا محمد وعلى آله وصحبه و سلم